پرداخت ریز در ایران، ضرورتها و چالشها

پروژه های متعدد موفق و ناموفق اجرا شده در حوزه پرداخت ریز (Micro Payment)در ایران، نشان از وجود یک نیاز جدی در حوزه ابزارهای پرداخت است که تا کنون پاسخ جامعی به این نیاز عرضه نشده است، نظام سپاس با هدف پاسخگویی به این نیاز در حال عرضه است، اما اینکه این نظام چقدر میتواند موفق باشد و چقدر به نیاز واقعی جامعه پاسخ دهد، نیازمند بررسیهای بیشتر است. در این مقاله با آسیب شناسی پروژه های انجام شده در حوزه پرداخت ریز در کشور (پروژه های انجام شده توسط بانکها، شهرداریها و سایر صاحبان کسب و کار پرداخت ریز) ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها در حوزه پرداخت ریز، نیازمندیهای پرداخت ریز در کشور را شناسایی و طبقه بندی مینماید. و با هدف افزایش موفقیت نظام سپاس ،در پایان مقاله مسیر راهی جهت تحقق و عملیاتی شدن نظام سپاس پیشنهاد میگردد. در این مسیر راه، نقش صاحبان کسب و کار دارای پرداخت ریز، بانکها، شرکت عرضه کننده خدمات پرداخت و شهروندان ترسیم میشود و برای هر حوزه پرداخت ریز روش عملیاتی نمودن سپاس تشریح میگردد.

مقدمه

در شرایط کنونی، فضای اقتصادی و نوع اسکناسهای موجود در کشور، شرایطی را برای شهروندان ایجاد کرده، که در اغلب تعاملات اقتصادی نقد با "چالش پول خرد" مواجهیم و معمولا یکی از طرفهای معامله در قالب Round کردن، از بخشی از منافع خود میگذرد. این اتفاق در برخی از اصناف خاص خرده فروشی گاها به چالشهای اجتماعی تبدیل میشود. به عنوان مثال در حوزه پرداخت کرایه تاکسی، نداشتن ابزار مناسب پرداخت ریز، منجر به اتفاقات جدیدی در این فضا شده که به برخی از آنها اشاره میشود:

- رانندگان تاکسی هشتاد هزارتومان پول خرد را صد هزار تومان خریداری مینمایند.

- تعرفه گذاریهای تاکسی در شورای شهرها، اغلب به پایین Round میشوند.

- ابزار تاکسیمتر به عنوان ابزار اندازه گیری بهای کرایه، به علت عدم امکان پرداختریز ،کم کاربرد(ناکارآمد) شده است .

- برخوردها و چالشهای بین راننده و مسافر در حوزه پرداخت کرایه، امری طبیعی شده است.

در این مقاله سعی میشود تا با شناسایی مناسب موقعیت جایگاه پرداخت ریز در نظام اقتصادی کشور و با بهره گیری از تجارب جاری در کشور، مسیر راهی جهت اجرای پروژه پرداخت ریز الکترونیکی پیشنهاد گردد.

پرداخت ریز و پول الکترونیکی:

به منظور تبیین ادبیات مشترک با هدف دستیابی به استدلال مشابه، در ادامه مفاهم کلی موضوع با نگاهی به نظامهای پرداخت الکترونیکی در کشور مرور شده است:

پرداخت الکترونیکی:

زمان شروع پرداخت الکترونیکی را می توان سال ۱۹۱۸ دانست ،یعنی هنگامی که بانک های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می پرداختند. پرداخت الکترونیکی اشکال گوناگونی دارد که می توان آن را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

• سیستم های پرداخت برای معاملات عمده فروشی

• سیستم های پرداخت برای معاملات خرده فروشی

در چنین مکانیسم هایی پرداخت به صورت برخط نیز وجود دارد و از طریق بررسی و کنترل زاویای مختلف سیستم، اعمال می شود. تعدادی از ابداعات در محدوده پرداخت های الکترونیکی جزیی (خرده فروشی) به عنوان پول الکترونیکی شناخته شده اند. این ابداعات که در حال حاضر نیز در مرحله اول توسعه و پیشرفت قرار دارند، بالقوه دارای این قدرت هستند که قواعد حاکم بر پول نقد را در مورد پرداخت های خرده فروشی به چالش کشیده و در عین حال می توانند معاملات خرده فروشی را هم برای مصرف کننده و هم برای تجار، ساده تر و ارزانتر گردانند.

ویژگیهای کلیدی نظامهای پرداخت الکترونیکی:

ویژگیهای کلیدی هر نظام پرداخت الکترونیکی، که اطمینان خاطر را برای ذینفعان آن فراهم میآورد به شرح زیر است:

• امنیت: ایمن ساختن اطلاعات تراکنش پرداخت الکترونیکی به معنای جلوگیری از تحریف و دستیابی به اطلاعات توسط افراد غیر مجاز

• قابلیت بررسی: سیستم باید تمام عملیات مالی را ثبت کند تا در صورت لزوم بتوان اشکالات و خطاهای احتمالی را ردیابی کرد و مغایرتهای مالی را برطرف ساخت.

• قابلیت اطمینان: سیستم باید بقدر کافی پایدار باشد تا کاربران در صورت قطع سرویس پولهای خود را از دست ندهند و از سوی دیگر به علت عدم در دسترس بودن مکرر سرویس، در کسب و کار خود دچار خسارت نشوند.

• گمنامی: این مطلب با حریم خصوصی ارتباط دارد یعنی برخی خریداران تمایل دارند هویت و مشخصات خرید هایشان گمنام باقی بماند.

• عدم تکذیب : یک سیستم پرداخت الکترونیکی باید گروههای درگیر را مطمئن و متعهد سازد که گروهی نتواند معاملات را انکار کرده و یا بطور غیر قانونی از زیر آن شانه خالی کند.

• کنترل پذیری: امکان اعمال کنترلهای حداقلی و حداکثری برای پرداختها متناسب با سطح پذیرش مخاطره ذی-نفعان مقدور باشد.

طبقه بندی نظامهای پرداخت الکترونیکی:

نظامهای پرداخت الکترونیکی به دو دسته مبتنی بر حساب و مبتنی بر وجه نقد تقسیم نمود.

نظامهای پرداخت مبتنی بر حساب

در نظامهای مبتنی بر حساب، دارنده حساب از طریق رسانه الکترونیکی(نظیر کارتهای بانکی، امضای دیجیتال) شناسایی شده و پرداخت به صورت برخط و از طریق نظام بانکی انجام میپذیرد. در ایران نیز مجموعه نظامهای پرداخت الکترونیکی عرضه شده مبتنی بر همین روش بوده در که ادامه به معرفی آنها می پردازد:

• پرداخت الکترونیکی مبتنی بر کارتهای نقدی/اعتباری (شمای شتاب(

• پرداخت الکترونیکی مبتنی بر ساتنا (RTGS)

• پرداخت الکترونیکی مبتنی بر پایا (ACH)

بدیهی است در هر یک از روشهای فوق، طرفین پرداخت الکترونیکی دارای یک حساب در یکی از بانکهای عضو شبکه می-باشند.

نظامهای پرداخت مبتنی بر وجه نقد:

در نظامهای پرداخت مبتنی بر وجه نقد، رسانهای (نظیر کارتهای هوشمند) حاوی یک ارزش پولی بوده و با جابجایی این ارزش پولی بین ذینفعان مختلف عملیات پرداخت انجام میپذیرد. پول الکترونیکی میتواند به عنوان یک ابزار عام و توسعه پذیر از ارزش پولی یاد شده، باشد. انواع کارتهای پیش پرداخت (Pre-paid) نمونهای از رسانه ها هستند که ارزش پیش فروش یک

خدمات را در خود نگهدارای کردهاند و در این دسته از پرداختهای الکترونیکی جای میگیرند. در ایران نیز تجربههای مختلفی در این حوزه وجود دارد که اهم آنها به شرح زیر است:

• کارت تلفنی عمومی (کارت پیش پرداخت خدمات مخابراتی(

• کارت بلیط اتوبوس و مترو (کارت پیش پرداخت خدمات حمل و نقل عمومی(

• کیف پول کارت سوخت (کارت پیش پرداخت بهای سوخت(

• کارت شارژ (شناسه پیش پرداخت خدمات اپراتورهای تلفن همراه(

به علت نبود یک پول الکترونیکی واحد در کشور، عرضه کنندگان خدمات به دلیل ضرورت کسب و کار خود اقدام به عرضه کارتهای پیش پرداخت نمودهاند. بانک مرکزی ج.ا.ا. در سال ۱۳۸۷ دستورالعمل کیپا را با هدف استاندارد سازی فنی رسانه پول الکترونیکی منتشر کرد که با استقبال ذینفعان مواجه نشد. در ادامه بانک مرکزی سپاس)سامانه پرداخت الکترونیک سیار(به عنوان مکمل نظامهای پرداخت در کشور طراحی نمود و در تلاش است تا شرایط اجرایی آن را مهیا کند.

اندازه نظامهای پرداخت الکترونیکی:

نظامهای پرداخت برای تراکنشهای با اندازه های مختلف میتوانند متفاوت رفتار کنند و لذا شناخت اندازه های معمول تراکنشهای پرداخت الکترونیکی در دنیا، میتواند در طبقه بندی و شناسایی ابزارهای متناسب در کشور موثر باشد. در یک طبقه بندی عمومی در سال ۲۰۰۲، اندازه نظامهای پرداخت بر اساس حجم مالی یک تراکنش در آنها به سه دسته زیر تقسیم شده است:

• پرداختهای ریز (کمتر از ۱۰ دلار آمریکا(

• پرداختهای مصرف کنندگان (بین ۱۰ تا ۵۰۰ دلار آمریکا(

• پرداختهای تجاری (از ۵۰۰ دلار به بالا(

در ایران تا کنون به صورت رسمی هیچ مرزی برای طبقه بندی تراکنشهای پرداخت الکترونیکی درنظر گرفته نشده و لذا آنچه که در ادامه به عنوان اندازههای نظام پرداخت الکترونیکی در ایران از آنها یاد میشه یک برداشت آزاد از پیش نویسهای ضوابط ارائه شده است. در ایران نیز اندازه نظامهای پرداخت را میتوان به سه دسته کلی تقسیم نمود:

• پرداختهای ریز (کمتر از ۴۰۰/۰۰۰ ریال(

• پرداختهای عمومی خرد (بین ۴۰۰/۰۰۰ ریال تا ۵۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال(

• پرداختهای عمده (بیش از ۵۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال(

پول الکترونیکی:

از آنجایی که پول الکترونیکی همچنان در مراحل اولیه پیشرفت است، هنوز تعریف واحدی از پول الکترونیکی وجود ندارد و اشخاص مختلفی پول الکترونیکی را به روش های متفاوتی تعریف کرده و توضیح داده اند.

اتحادیه اروپا در پیش نویس دستورالعمل خود، پول الکترونیکی را بدین گونه توصیف نموده است:

• بر روی قطعه ای الکترونیکی همانند تراشه کارت و یا حافظه کامپیوتر به صورت الکترونیکی ذخیره شده.

• به عنوان یک وسیله پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه صادر کننده، پذیرفته شده است.

• بدین منظور ایجاد شده است که به عنوان جانشین الکترونیکی برای سکه و اسکناس در دسترس و اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد.

• به منظور انتقال الکترونیکی وجوه و پرداخت های با مقدار محدود ایجاد شده است .

پول الکترونیکی در نظام بانکی ایالات متحده آمریکا اینگونه تعریف شده است:

پولی است که به صورت الکترونیکی حرکت کرده و به گردش درمی آید و می تواند به صورت کارت هوشمند و یا کارت هایی که در آن ها ارزش ذخیره شده ،یا کیف پول الکترونیکی ارایه شود. همچنین می تواند در پایانه فروش استفاده شده و یا بدون دخالت هیچ شخص دیگری و مستقیماً به صورت شخص به شخص مورد استفاده قرار گیرد و نیز می تواند از طریق خطوط تلفن به سوی بانک ها و یا دیگر ارائه دهندگان خدمات یا صادرکنندگان (پول الکترونیکی) به حرکت درآمده و یا خرج شود.

ویژگیهای پول الکترونیکی:

اهم ویژگیهای پول الکترونیکی به شرح زیر است:

• ارزش بر روی قطعه و یا وسیله الکترونیکی و به صورت الکترونیکی ذخیره می شود. محصولات گوناگون از لحاظ اجرای تکنیکی متفاوت هستند. در پول الکترونیکی مبتنی بر کارت ،یک قطعه سخت افزاری کامپیوتری که مخصوص بدان و قابل حمل بوده و نوعاً یک ریزپردازنده است، در یک کارت پلاستیکی جای داده شده در حالیکه در پول

الکترونیکی مبتنی بر نرم افزار، از یک نرم افزار تخصصی و مخصوص که بر روی کامپیوتر شخصی/ تلفن همراه نصب شده، استفاده می شود.

• ارزش موجود در پول الکترونیکی به چند طریق و به صورت الکترونیکی منتقل می شود. برخی از انواع پول الکترونیکی امکان انتقال را مستقیماً از یک مصرف کننده به دیگری و بدون دخالت شخص ثالث (همانند صادر کننده پول الکترونیکی) فراهم می آورند و آنچه که بیشتر متداول و مرسوم است آن است که تنها پرداخت های مجاز و ممکن، پرداخت از مصرف کننده به فروشنده و همچنین امکان باز خرید ارزش پول الکترونیکی است.

• تعداد شرکا و طرفینی که به نحو کار کردی و مؤثر در معاملات پول الکترونیکی دخیل و درگیر هستند، بسیار بیشتر از معاملات قراردادی است. عموماً در معامله پول الکترونیکی، چهار دسته از افراد دخیل هستند: صادر کننده ارزش پول الکترونیکی، اپراتور شبکه، فروشنده سخت افزارها و نرم افزارهای خاص و ویژه، نقل و انتقال دهنده و تسویه کننده معاملات پول الکترونیکی. صادر کننده پول الکترونیکی مهمترین شخص در این میان است در حالی که اپراتور شبکه و فروشنده، ارایه کنندگان خدمات فنی هستند و نهادهای انتقال دهنده و تسویه کننده پول الکترونیکی، بانک ها و یا شرکت هایی با ماهیت بانک هستند که خدماتی را ارایه می دهند که مشابه با خدماتی است که برای دیگر ابزارهای پرداخت بدون پول نقد نیز ارایه می شود.

انواع پول الکترونیکی:

پول الکترونیکی را به شیوه های مختلف تقسیم بندی می نمایند، در یکی از تقسیم بندی ها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم می نمایند:

پول الکترونیکی شناسایی شده

این نوع پول الکترونیکی حاوی اطلاعاتی درباره هویت مالک آن می باشد که تا حدودی مانند کارتهای اعتباری است .این پولها دارای قابلیت ردگیری می باشند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده این پول در دو روش برخط و برونخط امکان پذیر است.

پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی (بی نام و نشان(

این نوع پول الکترونیکی خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده اش، را در بردارد، و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل می کند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می توان آن را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده می شود امکان پی گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد .

ضرورت پرداخت ریز و پول الکترونیکی در ایران:

در ادامه به ضرورتهای ایجاد نظام پرداخت ریز و توسعه پول الکترونیکی در کشور میپردازیم:

توجه به اندازه تراکنشهای در نظامهای پرداخت موجود:

مطالعه توزیع مبلغ تراکنشهای شاپرکی، نشان از آن دارد که شبکه شاپرک به عنوان یک شبکه پرداخت عمومی و خرد ،مسئولیت پردازش تراکنشهای ریز را نیز عهده دار شده است و افزایش حجم تراکنشهای در این شبکه میتواند مشکلاتی را برای بانکهای صادر کننده و پردازش کنندگان تراکنش فراهم آورد. در تصویر زیر نمودار توزیع مبلغ تراکنشهای شاپرکی (بر اساس میانگین تراکنشهای دو شرکت (PSP نکات قابل توجهی را عرضه میکند:

• بیش از ۷۱% از تراکنشهای شاپرکی از نوع ریز هستند و میتوانست با هزینه کمتری پردازش شود.

• بانکهای صادر کننده شتابی، کارمزدهای سنگینی بابت تراکنشهای ریز در شتاب و شاپرک پرداخت میکنند که هزینه عملیاتی بانکها را به شدت افزایش داده است.

• بیش از ۴۸% از ظرفیت شاپرک در حوزه تراکنشهای ریز بکار گرفته شده که در صورت افزایش تراکنشهای شاپرکی میتواند در آینده مسأله ساز باشد.

مقدار بهره گیری از اسکناس و وجه نقد در تعاملات اقتصادی

سرانه اسکناس بیش از ۱۱۰ برگ در کشور، که تقریباً ۱۰ برابر نورمها جهانی است، نشان از آن دارد که که ابزارهای پرداخت الکترونیکی کنونی، تأمین کننده نیازهای جامعه نبوده و ضرورت ایجاد یک نظام پرداخت الکترونیکی در کشور مشهود است .

لازم به ذکر است که سرانه اسکناس در کشورهای پیشرفته در حدود ۱۲ برگ و در کشورهای منطقه در حدود ۳۰ برگ می-باشد. بهره گیری از اسکناس در این ابعاد خود مشکلاتی را به دنبال دارد که به اهم آنها اشاره میشود:

• هزینه قابل توجه سالیانه تولید اسکناس جدید و امحای اسکناسهای قدیمی

• مشکلات محیط زیستی و بهداشتی ناشی از استفاده از اسکناس

• امنیت مورد نیاز در نقل و انتقال وجه نقد توسط شهروندان

• کندی در انجام برخی از عملیات تجاری به علت نیاز به خرد کردن اسکناس

عرضه انواع کارتهای پیش پرداخت

به علت نبود ابزار مناسب پرداختریز الکترونیکی، کارتهای متنوع پیشپرداخت در قالب انواع کارت بلیط توسط صاحبان کسب و کار عرضه شده است و گاهاً این ابزارها در قالب شبه پول الکترونیکی مورد استفاده قرار گرفته و از ماهیت پیش فروش خدمت خارج شده و به عنوان یک ارزش مالی قابل عرضه در معاملات بکار گرفته میشوند که این موضوع در قالب خلق پول یا شبه پول توسط صاحبان کسب و کار تبدیل شده و گاهاً نگرانی بانک مرکزی ج.ا.ا. را هم به دنبال داشته است.

ضرورت تحول در برخی از کسب و کارها

برخی از کسب و کارها به دلیل بهبود رویههای اجرایی خود نیازمند تغییر در روشهای پرداخت هستند، این روش پرداخت باید بتواند امن(Secure) ، سریع (Tap & Go) و در دسترس و همه گیر باشد .این کسب و کارها از روشهای کنونی پرداخت الکترونیکی استفاده مینمایند اما به دلیل عدم چابکی لازم و عدم دسترسی دائمی در آنها نیازمند ابزارهای جدید هستند.

تحولات فناوری در جهان

تحولات اخیر در فناوریهای پرداخت الکترونیکی و زیرساختهای مرتبط نیز از جمله موضوعاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد .ضروری است تا تحولات فناوری در جهان را در دو دسته صدور و پذیرندگی مورد توجه قرار داد:

- تحولات حوزه صدور:

بهره گیری از زیرساخت چیپ بجای نوار مغناطیسی

بهره گیری از واسطهای غیرتماسی (Contactless)

بهره گیری از از تنوع ظرفیت چیپ غیرتماسی در عرضه انواع رسانه (کارت ،انواع پوشیدنیهای هوشمند، سکه هوشمند ،انواع تلفن هوشمند، پلاک هوشمند(... 

عرضه خدمات برخط و برونخط بر روی یک رسانه 

میزبانی چندین صادر کننده بر روی یک رسانه و یک چیپ

- تحولات حوزه پذیرندگی:

پشتیبانی از انواع واسطهای صادر کنندگی (مغناطیسی، چیپ تماسی، چیپ غیرتماسی) ویژه سازی پذیرندگیها با شرایط کسب و کار

پشتیبانی از پذیرندگی برخط و برونخط

پذیرندگی مبتنی بر مدیریت ریسک

نکته جالب آنکه، اغلب فناوریهای مطرح شده در حوزه پذیرندگی، به عنوان پلی(Bridge) برای فناوری بعدی بکار گرفته می-شوند و زیرساختهای عرضه شده در حوزه پذیرندگی، مستقل از تنوع و نوآوریهای متعدد در حوزه صدور دارای ثبات میباشند.

آسیب شناسی پروژه های کیف پول الکترونیک و کارتهای پیش پرداخت

نمونههای متعددی از کارتهای پیشپرداخت را با عنوان بلیط الکترونیکی در کشور شاهد هستیم که عمدتا به دلیل نبود ابزار پرداختریز مناسب ایجاد شدهاند و عمده صادر کنندگان آنها با چالشهایی مواجهند که گاهاً با صرف هزینههای بسیار زیاد سامانههای خود را عملیاتی نگاه میدارند. در ادامه به برخی از این موضوعات اشاره میشود:

مجری واحد برای صدور و پذیرش:

در اغلب پروژههای اجرا شده، عملیات صدور کارتهای پیشپرداخت و پذیرش توسط یک شرکت واحد انجام شده و به دلیل نبود نظارت مناسب و ابزار تسویه مستقل، مجریان پروژهها اقدام به خلق پول نموده (کارتهای مشتریان را شارژ مینمایند) بدون آنکه سپرده متناظر آنرا، تحویل سازمان کارفرمایی نمایند و گاها در پروژهها شاهد اختلافهای چند صد میلیونی بین تعهد سازمان صادر کننده کارت و مانده سپرده شارژ هستیم.

عملیات شارژ گران و سخت:

از آنجا که اغلب عملیات شارژ توسط اپراتور انسانی انجام میپذیرد، نقاط عرضه شارژ محدود بوده و شهروندان به سهولت نمیتوانند کارتهای خود را شارژ نمایند .به دلیل تخصیص ابزار و نیروهای انسانی در حوزه شارژ این عملیات بسیار پرهزینه است. به طور متوسط برای هر باجه شارژ، سازمانهای صادر کننده ماهیانه ۷۰ میلیون ریال هزینه پرداخت مینمایند.

ضعف امنیتی:

مستقل از نوع فناوری بکار رفته در کارتهای پیش پرداخت کنونی، متأسفانه به دلیل عدم رعایت چارچوبهای امنیتی عمدتاً قابل شارژ توسط پایانه های غیرمجاز (خلق پول) و قابل کپی سازی (Card Cloning) هستند.

دامنه پذیرش محدود:

به دلیل محدودیتهای فنی و مشکلات مالی و مغایرتهای متعدد موجود در این سامانهها، سازمانهای صادر کننده از پذیرش یکدیگر امتناع ورزیده و دامنه پذیرش این سامانه ها محدود به پایانههای تعریف شده توسط مجری پروژهها میباشد.

حسابداری سیاق:

به دلیل عدم پیشبینی امکان تسویه تراکنشهای کارت، در اغلب سامانههای موجود سامانه حسابداری آنها به روش اولیه یا همان "حسابداری سیاق" انجام میپذیرد و از حسابداری دوبل استفاده نمیگردد.

تجارب موفق در دنیا و روند تحولات فناوری

پروژه های متعددی توسط تأمین کنندگان شما (Schema) و عرضهکنندگان تجهیزات تلفن همراه در حوزه کیف پول الکترونیکی اجرا شده است و ایده و آرمان همه آنها دستیابی به جوامع بدون وجه نقد است. در ادامه به طور خلاصه به معرفی برخی از این پروژهها میپردازد:

  :Google Walletاین کیف پول توسط شرکت گوگل عرضه شده و مبتنی بر فناوری NFC میباشد. گوگل با بهره گیری از ظرفیت MasterCard PayPass و Visa PayWave شرایطی را فراهم کرده که کلیه پذیرندگی-های این دو مجموعه میتوانند پذیرنده Google Wallet باشند. به منظور توسعه فضای صادر کنندگی نیز گوگل با همکاری اپرتورهای مطرح نظیر AT&T و T-Mobile فضای جدیدی را با عنوان Android Pay ایجاد نموده است.

 :Apple Payاین کیف پول توسط شرکت اپل عرضه شده و مبتنی بر فناوری NFC و شبیه کارتهای غیرتماسی است. این شرکت با بهره گیری از چیپ پیش بینی شده در محصولات خود (Secure Element) میزبان انواع صادرکنندگان بانکی و خدمات مسافرتی است و از سوی دیگر با تفاهمهای تجاری ایجاد شده، ترمینالهای غیرتماسی MasterCard, VISA و American Express نیز فضای پذیرندگی این شرکت محصول نوآورانه را فراهم آوردهاند.

 :QuickPassاین محصول توسط China UnionPay عرضه شده و امکان پرداختهای نقدی مبتنی بر فناوری NFC را در ترمینالهای مورد اعتماد فراهم میآورد. این فناوری مبتنی بر کارتهای دوگانه جاوا (Dual Interface Card) و سیم کارتهای SWP  به مشتریان CUP عرضه شده است.

در تحقیق موسسه تحقیقاتی و بازاریابی ترایو آنالیتیکس که با عنوان «روندهای استفاده از کیف پول الکترونیکی» انجام شده است؛ آمده: به رغم آن که تقریبا ۸۰ درصد مصرف کنندگان از فناوری کیف پول الکترونیکی دارای دانش مناسبی در حوزه فناوری اطلاعات هستند ـ از جمله به کار بردن Google Wallet, QuickPass و ApplePay ـ نگرانی های امنیتی همچنان مهم ترین مانع در برابر فراگیر شدن استفاده از این کانال پرداخت است.

پس از نگرانی های امنیتی، سهولت کمتر استفاده از این خدمات در مقایسه با کارت های اعتباری و پول نقد با ۳۷ درصد و در ذهن نبودن این روش پرداخت به عنوان یک شیوه در لحظه خرید با ۳۲ درصد موانع بعدی استفاده از کیف

پول الکترونیکی هستند. نتایج این تحقیق، حاصل جمع آوری اطلاعات نظرسنجی آنلاین از بیش از دو هزار نفر استفاده کننده تبلت، تلفن همراه هوشمند و رایانه در سال ۲۰۱۳ میلادی است.

جیسون پیزلی، یکی از مدیران موسسه ترایو آنالیتیکس می گوید: «بخش اعظم مصرف کنندگان آمریکایی از وجود کیف پول الکترونیکی آگاه هستند اما بخش کوچکی از آنها از این شیوه پرداخت استفاده می نمایند و این در حالیست که امروزه تعداد کمتری از افراد پول نقد را با خود حمل می کنند. شرایط کنونی نشان دهنده وجود فرصتی بزرگ هم برای ارائه کنندگان خدمات کیف پول الکترونیکی و هم برای فروشندگان است که می توانند از آن برای آموزش مصرف کنندگان درباره فواید منحصر به فرد استفاده از کیف پول الکترونیکی استفاده نمایند. عامل کلیدی افزایش استفاده از این کانال پرداخت در بین مصرف کنندگان و کل بازار درک این شیوه و شناسایی سلایق مصرف کنندگان در مناطق مختلف است.«

در گزارش موسسه ترایو آنالیتیکس آمده است: امروزه مصرف کنندگان به ویژه زنان پول نقد کمتری همراه خود دارند. این نظرسنجی نشان داده است که در شرایط عادی ۵۰ درصد مصرف کنندگان کمتر از ۲۰ دلار پول نقد با خود حمل می کنند .در بین آن دسته از شرکت کنندگان در نظرسنجی که هیچ پول نقدی همراه نمی برند؛ سه مورد از هر چهار مورد زیر ۴۰ سال سن دارند. همچنین تقریبا ۶۰ درصد کل استفاده کنندگان از کیف پول الکترونیکی مرد هستند و این درحالیست که معمولا مردان بیش از زنان پول نقد همراه خود دارند . ۷۲ درصد زنان ۱۸ تا ۲۹ ساله معمولا از اپلیکیشن های کیف پول الکترونیکی فروشگاه ها نظیر تارگت، کلیز و هوم دپو برای گرفتن تخفیف یا امتیاز استفاده می کنند و 56 درصد آنان برای یافتن قیمت کمتر و ارزان ترین فروشگاه از آن استفاده می کنند؛ اما وقتی مردان از این اپلیکیشن ها استفاده می نمایند معمولا در جستجو و انجام کارهایی نظیر پرداخت قبوض یا یافتن محصولات و اطلاعات تماس فروشگاه ها هستند.

در این تحقیق همچنین مشخص شد بخش عمده  (۶۰درصد) تراکنش ها با کیف پول های الکترونیکی بر روی تلفن همراه صورت می گیرد. معمولا با کیف پول الکترونیکی خریدهای روزمره، انواع نوشیدنی، کتب، بازی و ... انجام می شود. بیشترین استفاده از کیف پول الکترونیکی مربوط به پی پال (۹۷ درصد)، گوگل ولت (۴۰ درصد) و اپل پس بوک (۱۷ درصد) انجام می شود؛ اما نکته قابل توجه این است که برای خریدهای بزرگ تر یعنی۳۰ دلار و بالاتر عمدتا از اپیلیکیشن گوگل والت استفاده می شود.

پیزلی اضافه کرد: گسترش گزینه های بیشتر در کیف پول الکترونیکی سبب می شود تا میزان خرید از فروشگاه ها افزایش یابد؛ علاوه بر این فروشگاه ها برای افزایش فروش و حضور مشتری ها تنها باید متعهد به سرمایه گذاری در توسعه اپیلیکشن کیف پول الکترونیکی و ارتقای امنیت آن باشند.

سپاس و کیوا راه حلی برای پرداخت ریز:

بانک مرکزی ج.ا.ا. نیز با درک ضرورت توسعه کیف پول الکترونیکی در کشور، طی سالیان گذشته تلاش نموده تا با معرفی بخش جدیدی از نظامهای پرداخت با عنوان "سپاس" شرایط مناسبتری را برای شهروندان فراهم آورد. طی دو سال گذشته پیش نویس آیین نامه سپاس عرضه شد، اما پس از گذشت دو سال از عرضه آن، چشم انداز مشخصی برای این نظام نمایان نیست و فعالان این حوزه، بدون داشتن خطوط راهنما و سیاست معین بر اساس نیاز بازار اقدام به توسعه محصولات خود می-نمایند.

در ادامه با هدف دستیابی به موفقیتی دیگر در حوزه نظامهای پرداخت ملی در کشور ،نگارنده مقاله مسیر راهی را بر اساس تجارب و اندوخته خود پیشنهاد مینماید و امیدوار است سایر فعالان این حوزه نیز، فارغ از چارچوبهای تجاری، تجارب و توصیههای خود را در اختیار سیاست گذاران این حوزه قرار دهند.

مسیر موفقیت سپاس:

به منظور دستیابی به یک نظام سپاس یکپارچه، امن و فراگیر در کشور، گامهای کلان اجرایی را به شرح زیر تشریح مینماید:

-۱انتخاب فناوری مناسب، تدوین ضوابط، دستورالعملهای فنی و اجرایی توسط بانک مرکزی یا ارکان وابسته

-۲شناسایی حوزههای کسب و کار مورد نیاز پذیرندگی کیف پول و ایجاد تفاهم در سطح کلان مدیریتی

۳-ساماندهی تجهیز حوزههای پذیرندگی کسب و کار در قالب مأموریت به بانکهای تخصصی مرتبط و سازمانهای وابسته؛ به عنوان مثال، عوارضیهای جادهای (بانک مسکن)، تلفنهای عمومی (بانک سینا/ انصار)، حمل و نقل درون شهری (بانک شهر) ،نانواییها (بانک ملی، بانک صادرات)، جایگاههای عرضه سوخت (بانک ملت)، مغازههای خرده فروشی (شاپرک) ،خرده فروشیهای مدارس (بانک سرمایه) و...

۴-تهیه برنامه استقرار و نظارت بر پوشش مناسب فضای پذیرندگی برای دوره دوساله

۵-عرضه مجوز صدور کیف پول با نام (با فناوری منتخب) به کلیه بانکهای کشور

۶-عرضه مجوز صدور کیف پول بی نام (با فناوری منتخب) به واجدین شرایط

۷-نظارت بر سازگارپذیری فضای صدور و پذیرندگی و تسویه مناسب.

بایدها:

در ادامه برخی از "بایدهایی" که در اجرای مسیر راه مورد توجه قرار گیرد را معرفی مینماید:

ضرب پول الکترونیکی

بانک مرکزی به عنوان تنها مرجع صاحب صلاحیت در ضرب انواع اسکناس و سکوک، باید مسئولیت فنی و اجرایی ضرب پول الکترونیکی را به عهده بگیرد و سپاس شرایط فنی مناسبی را فراهم کند که امکان خلق پول الکترونیکی مجاز صرفاً توسط بانک مرکزی مقدور باشد و امکان فنی تشخیص و ابطال سایر پولهای الکترونیکی غیرمجاز فراهم گردد. در این شرایط بانک مرکزی مخاطرات خلق پول و شبه پول را مدیریت نموده و کسب و کار نظام پرداخت ریز مشابه سایر نظامهای پرداخت خواهد بود. این امر با بکارگیری فناوریهای رمزنگاری مناسب امری اثبات شده و تجربه شده است.

خزانه الکترونیکی صادر کنندگان

از آنجایی که امکان ضرب پول الکترونیکی در انحصار بانک مرکزی میباشد و قدرت خلق پول از دیگران سلب شده است ،صادرکنندگان کیوا (کیف وجه نقد الکترونیکی) میتوانند همانند اسکناس و وجوه نقد، مانده حسابهای کیف پولهای الکترونیکی را نزد خود نگهداری نمایند و در قالب سرفصل صندوق پول الکترونیکی به بانک مرکزی گزارش نمایند و لذا ضرورتی به تجمع حسابهای پول الکترونیکی نزد بانک مرکزی نمیباشد.

کف تراکنش شاپرکی

به منظور تقویت ساختار سپاس و تشویق شهروندان به بهره گیری از ظرفیت سپاس به صورت پلکانی کف تراکنشهای شاپرک افزایش یابد. به عنوان مثال پیشنهاد میگردد ظرف مدت دو سال کف تراکنشهای شاپرکی به صورت پلکانی به ۲۰۰/۰۰۰ ریال افزایش یابد.

اصلاح ساختار کارمزدهای پرداخت

بدیهی است تا زمانی که در کارمزدهای ابزارهای پرداخت تناسب منطقی ایجاد نگردد توسعه سپاس و حتی شاپرک با تهدید مواجه است. بطور خاص عدم دریافت کارمزد در دریافت اسکناس در خودپردازها، یکی از عوامل شکست استقرار نظام کارمزدی در کشور خواهد بود. تهیه الگوی مناسب ساختار کارمزدها متناسب با نوع سرویسها و قیمت تمام شده آنها میتواند شرایط قابل قبولی را برای سرمایه گذاری در کیف پول الکترونیکی فراهم نماید.

سرمایه گذاری مستقیم بانک مرکزی

سپاس همانند سایر نظامهای پرداخت عمومی نیازمند حمایت جدی بانک مرکزی است و به دلیل کاهش هزینه های مستقیم چاپ اسکناس سرمایه گذاری مستقیم بانک مرکزی در توسعه فضای پذیرندگی سپاس امری اجتناب ناپذیر است.

تعیین معماری فنی باز

به منظور ایجاد یکپارچگی و سازگارپذیری اپرتورهای مختلف، تعیین چارچوب فنی توسط بانک مرکزی به عنوان سازمان تنظیم مقررات اجتناب ناپذیر است. اما پیشنهاد یک فناوری باز و غیر انحصاری شرایط عادلانهای را برای توسعه سپاس فراهم میآورد. به عنوان مثال در حوزه کیوای مبتنی بر چیپ، بکارگیری فناوری جاوا و پشتیبانی از رمزنگاری غیرمتقارن و متقارن ،یک ضرورت بنظر میرسد.

آموزش و فرهنگ سازی

با توجه به مطالعات جهانی، آموزش و فرهنگ سازی در جهت ایجاد اطمینان خاطر از امنیت سیستم ،معرفی روشهای ساده کاربری و توسعه قابلیتهای منعطف جهت بهره گیری حداکثری از جمله موضوعاتی است که باید مورد توجه مجریان قرار گیرد.

نبایدها:

در ادامه برخی از "نبایدهایی" که در اجرای مسیر راه مورد توجه قرار گیرد را معرفی مینماید:

تنوع فناوری

یکپارچه سازی فناوریهای پرداخت برونخط بسیار پیچیدهتر از یکپارچه سازی فناوریهای پرداخت برخط است، لذا به منظور حصول سازگار پذیری اپراتورهای و امکان یکپارچه سازی، باید از تنوع فناوری در سپاس اجتناب کرد.

مدیریت کلید

به دلیل اطمینان خاطر در ممانعت از خلق پول غیرمجاز، مدیریت کلید سپاس باید یکپارچه و در اختیار بانک مرکزی باشد و از واگذاری نظام مدیریت کلید به هر ذی نفع دیگری باید پرهیز گردد.

سکوت بانک مرکزی

سکوت بانک مرکزی و توقف در ابلاغ سیاستها، علاوه بر افزایش هزینه انطباق پذیری فعالیتهای جاری ،مقاومت فعالان را جهت همسویی با سیاستهای ابلاغی آتی بانک مرکزی دربر خواهد داشت. از سوی دیگر به علت نبود مدل اقتصادی مناسب و تعریف شده، امکان کم فروشی و گران فروشی در عرضه این خدمت از سوی فعالات مقدور خواهد بود که مغایر با مسئولیتهای نظارتی بانک مرکزی است.

توصیه ها:

در ادامه برخی از "توصیه هایی" که در اجرای مسیر راه مورد توجه قرار گیرد را معرفی مینماید:

۱.پول الکترونیکی شناسه دار یا بی شناسه

امکان عرضه کیوای بانام و بی نام در سپاس پیش بینی گردد و انتخاب بانام و بی نام بودن کیوا به شهروند و نوع لایسنس صادر کننده واگذار گردد.

۲.تفکیک صدور از پذیرش

به منظور نظارت بهتر در عرضه خدمات سپاس، در صدور لایسنسهای اپراتورها شرایط مناسب جهت تفکیک فضای صدور و پذیرش پیش بینی گردد.

.۳استاده از ظرفیت خودپردازها در خدمات برخط کیوا

برخی از خدمات کیوا (نظیر شارژ و تسویه) نیازمند ارتباط برخط بوده و ظرفیت خودپردازهای کشور میتواند در تسهیل خدمات به شهروندان موثر باشد.

استفاده از ظرفیت پایانه های شاپرک

پایانه های شاپرکی نصب شده توسط PSPها، که تعداد آنها بیش از سه میلیون میباشد بستر مناسبی خواهند بود جهت توسعه فضای پذیرندگی و عرضه خدمات یکپارچه به پذیرندگان و شهروندان. از آنجا که تمام پایانه های شاپرکی مجهز به کارتخوان تماسی (Contact card Reader) هستند، در صورت استفاده از فناوری Dual Interface Card ، به عنوان یک نوع از روشهای عرضه کیوا ، صرفا با تغییر نرم افزاری، شرایط ایجاد سه میلیون پایانه پذیرش سپاس مهیا میگردد.

فناوری انتخاب شده یکپارچه با  Mobile NFC

به منظور تسهیل استفاده شهروندان، پیشنهاد میگردد فناوری انتخاب شده در کیوای مبتنی بر چیپ، امکان عرضه در قالب

Mobile NFC را مبتنی بر فناوری SWP SIM فراهم نماید.

مدیریت ریسک

پیش بینی ابزارهای مدیریت ریسک در نظام سپاس برای ذینفعان (صادر کننده، پذیرنده، دارنده کیوا و ...)، میتواند زیرساخت مناسبی را جهت توسعه ابزارهای پرداخت ریسک محور و مخاطره پذیر فراهم آورد.

جمع بندی

۱-نظام پرداخت ریز در کشور متناسب با زیرساختهای کنونی (شتاب، شاپرک، ساتنا و پایا) امری اجتناب ناپذیر است.

۲-تعیین فناوری منتخب و باز از سوی بانک مرکزی امری ضروری است.

۳-نگاه تخصصی به فضای پذیرندگی با تقسیم کار شفاف بین بانکها و سایر ذینفعان باید مدنظر قرار گیرد.

۴-اصلاح ساختار کارمزدهای پرداخت الکترونیکی در کشور تضمین کننده فضای اقتصادی کیف پول در کشور خواهد بود.

۵-آموزش و فرهنگ سازی ضرورت استقرار پایدار این نظام پرداخت جدید خواهد بود.