تعداد بازدید: ۱۰۹۰
ایمنی نسبی بانك‌های اسلامی در مقابل آخرین بحران مالی جهانی سبب شد كه اقتصاد اسلامی مورد توجه قرار گیرد. كشورهایی كه با بانكداری اسلامی سروكار دارند، از بحران مالی اخیر كمترین تأثیر را پذیرفتند
کد خبر: ۳۱۴۸۰
تاریخ انتشار: ۱۰ شهريور ۱۳۹۴ - ۱۴:۴۷

اقبال به بانکداری اسلامی در کشورهای غیراسلامی

به گزارش سرمد، یکی از مهم‌ترین امتیازات بانک‌های اسلامی در مقایسه با بانک‌های جهان سرمایه‌داری علاوه بر ممنوعیت دریافت بهره این است که بانک‌های اسلامی نه براساس احتمالات بلکه تنها با تکیه بر موجودی واقعی خودشان معامله می‌کنند.

بحران مالی ابعاد گوناگون دارد؛ گاه به هجوم بانكی محدود می شود. گاه ممكن است به ورشكستگی بانك ها منجر شود. گاه نیز به شكست حباب قیمتها در بازار سرمایه معطوف می شود. بحران مالی در پاره ای اوقات به بازار واقعی سرایت می كند. به طوری كه ركود یا كسادی بخش واقعی اقتصاد نیز می تواند علت موجده ای برای بحران در بازارهای مالی به حساب آید. آخرین بحران بین المللی از آمریكا و از بخش مسكن نمود پیدا كرد، لیكن خاستگاه اصلی آن را در عدم توازن تجاری در عرصه بین المللی باید جست و جو كرد. عدم توازن تجاری بین المللی نیز عمدتاً برخاسته از ویژگی منحصر به فرد دلار است. این ویژگی دنیا را به طلبكاران عمده و یك بدهكار اصلی (آمریكا) تبدیل كرد.

بر این اساس خاصیت ظروف مرتبطه موجب شد تا بحران ناشی از ضعف نظارت و افراط در نوآوری های مالی بدون نظارت و غیرضابطه مند، سیاستهای اهرمی نامناسب، عدم تناسب سررسید داراییها و بدهیها، تقلب، آثار ركودی در امریكا به سهولت به سایر بازارهای مالی و به دنبال آن بازارهای واقعی سرایت كرده و كشورهای گوناگون را گرفتار خود كند. كشورهایی كه با بانكداری اسلامی سروكار دارند، بسته به فراخور خود، از بحران مالی اخیر كمترین تأثیر را پذیرفتند، چرا كه ماهیت بانكداری اسلامی بر اساس مشاركت در سود و زیان و حضور در بازار واقعی فعالیت می كند، چندان گرفتار معاملات كالی به كالی كه در ابزارهای نوین مالی تبلور پیدا كرده است، نبود. بر همین اساس كمترین دشواری را در بحران اخیر مالی مالی بین المللی تجربه كرد، حتی این بحران فرصتی شد كه كشورهای گوناگون به ویژگیهای مثبت بانكداری اسلامی توجه ویژه ای پیدا كنند.

تأمین مالی اسلامی راهی برای جلوگیری از بحران مالی

استادان مرکز بین‌المللی آموزش مالی اسلامی مالزی INCEIF در سال ۸۷ با حضور در سمینار آموزشی «تجربیات صنعت بانکداری مالزی» در بانک توسعه صادرات ایران روش‌های تأمین مالی اسلامی را راهی برای جلوگیری از آسیب‌های بحران مالی جهانی عنوان کردند.

رئیس مرکز آموزش مالی اسلامی مالزی با تأکید بر لزوم تجارت متقابل بین کشورهای اسلامی، تداوم سرمایه‌گذاری و به دست‌آورن بازارهای جدید صادراتی را راه‌هایی برای جلوگیری از سرایت بیشتر بحران مالی اخیر جهان به کشورهای اسلامی قلمداد کرد. عقیل‌ نات، با اشاره به ریشه‌های بحران مالی اخیر در جهان گفت: روش‌های تأمین مالی اسلامی به دلیل ایجاد محیطی فارغ از سودگرایی افراطی، ‌فضایی مناسب برای تجارت و اعتماد متقابل به وجود می‌آورند. تجربه مالزی نشان داده است که افراد با ادیان و مذاهب دیگر هم به استفاده از ابزارهای مالی اسلامی رغبت فراوانی نشان می‌دهند.

دکتر عثمان الحبشی، مدیر گروه بانکداری اسلامی در مرکز آموزش بانکداری و تامین مالی اسلامی،‌ با یادآوری رویکرد مثبت اسلام برای کسب ثروت در جهت ارتقای معنویت گفت: دین اسلام چارچوب بسیار جامعی برای مدیریت منابع در اختیار مسلمانان قرار داده است که بر مبنای شراکت دیگران در دارایی است و موجب رونق تجارت، هماهنگی و همدلی میان مسلمانان می‌شود.

در پایان سمینار دکتر حسین عیوضلو، عضو هیات‌ مدیره بانک توسعه صادرات ایران نیز در جلسه پرسش و پاسخ با جمع‌بندی مطالب طرح شده گفت: تجربه نشان می‌دهد که بازگشت مجدد به بانکداری اسلامی نیاز به بازخوانی و درک مفاهیم آن بر اساس اقتضائات زمان دارد. در این سمینار یک روزه استادان بانکداری و تأمین مالی اسلامی با ارائه مقالاتی با عناوین «آینده تجارت در دنیا بعد از بحران‌های مالی»، «مدیریت منابع و ثروت در اسلام» و «مدیریت سازمانی؛ ‌اخلاق و رویه‌های سازمانی» تجربیات خود را با مدیران و کارشناسان بانک توسعه صادرات ایران، ‌سازمان توسعه تجارت ایران و سایر اعضای شبکه بانکی کشور در میان گذاشتند.

روزهای دوم و سوم ماه مارس (۱۲ و ۱۳ اسفند‌ماه سال ۸۷) در پی بحران مالی جهانی پنجمین مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی در جاكارتا برگزار شد. «موسی هیتام» رئیس این مجمع اعلام كرد: رهبران بسیاری از كشورها و رؤسای مؤسسات مالی جهانی در این نشست حضور داشتند. بحران مالی جهانی سبب شده است كه روش كار بانك‌های اسلامی مورد توجه قرار بگیرد.

وی گفت: ایمنی نسبی بانك‌های اسلامی در مقابل بحران مالی بین‌المللی سبب شده است محافل اقتصادی این بار بحث‌های این مجمع را جدی‌تر بگیرند. هدف اساسی مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی گسترش مناسبات تجاری میان بخش خصوصی در كشورهای اسلامی و غیراسلامی است. به این علت بحث بر سر بحران مالی بین‌المللی در نشست امسال از اهمیت خاصی برخوردار بود.

رئیس بانك بین‌المللی اسلامی قطر گفت: سیستم بانكداری اسلامی می‌تواند در زمینه كاهش ریسك‌ها، بدلی برای سیستم مالی جهانی باشد. دست‌كم تا پائیز سال ۲۰۰۸ میلادی بانك‌های اسلامی در سراسر جهان از بحران مالی بین‌المللی در امان ماندند. همین امر سبب خواهد شد که در نشست مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی سیستم بانکداری اسلامی به‌عنوان بدیلی برای سیستم بانکی کاپیتالیستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

در شش ماهه دوم سال ‪ ۲۰۰۸میلادی به‌رغم کاهش ارزش سهام بسیاری از بانک‌های اسلامی بر درآمد این بانک‌ها افزوده شد. به‌عنوان نمونه ارزش سهام بانک اسلامی دوبی بیش از ‪ ۶۲درصد کاهش یافت، اما تنها در سه ماهه ماقبل آخر سال، سود این بانک نزدیک به ده و نیم درصد بالا رفت و به حدود ‪۱۱۷ میلیون دلار رسید. یک بانک اسلامی دیگر دوبی در ‪ ۹ماهه نخست سال ‪ ۲۰۰۸ سود خود را در مقایسه با یک سال پیش۱۳۱ درصد افزایش داد. رشد درآمد تنها به بانک‌ها محدود نماند، بلکه مثلا درآمد شرکت تیم ویل که روی مستغلات سرمایه‌گذاری می‌کند. ظرف نه ماه ‪ ۱۳۵درصد بالا رفت و به ‪ ۱۵۶میلیون دلار رسید. این شرکت هزینه طرح‌های خود را از طریق وام‌های اسلامی تأمین می‌کند، یعنی به جای پرداخت بهره سود وام‌دهندگان را از طریق تقسیم درآمد ناشی از اجاره می‌پردازد.

بانک‌های اسلامی اساسا به جای پرداخت وام به شرکت‌های بزرگ فعال در امور ساختمانی در سرمایه آنها سهیم می‌شوند و در مقابل سرمایه‌گذاری از سود فروش یا اجاره مستغلات بهره‌مند می‌شوند. سال گذشته در اوج بحران مالی جهانی «فارض مراد» مدیر سرمایه‌گذاری های اسلامی بانک ساراسین زوریخ هشدار داد که نباید بانکداری اسلامی وسیله معجزه‌آفرینی در برابر این بحران تلقی شوند، زیرا با توجه به مشارکت آنها در طرح‌های ساختمانی در صورت ورشکستگی شرکت‌های ساختمانی آن‌ها نیز آسیب خواهند دید.

این پیش‌بینی در ماه نوامبر سال ۲۰۰۸ درست از آب درآمد. داماک بزرگترین شرکت ساختمانی دوبی مجبور به اخراج‪ ۲۰۰ تن از کارکنان خود شد و ارزش سهام شرکت کنسرن سازنده برج العرب ناگهان چنان سقوط کرد که ظرف چهار سال پیش از آن سابقه نداشته است، اما یکی از مهم‌ترین امتیازات بانک‌های اسلامی در مقایسه با بانک‌های جهان سرمایه‌داری علاوه بر ممنوعیت دریافت بهره این است که بانک‌های اسلامی نه براساس احتمالات بلکه تنها با تکیه بر موجودی واقعی خودشان معامله می‌کنند. به همین دلیل در ماه اکتبر سال گذشته هنگامی که بحران مالی بین‌المللی همه‌گیر شد، رئیس بانک بین‌المللی اسلامی قطر گفت: سیستم بانکداری اسلامی می‌تواند در زمینه کاهش ریسک‌ها بدیلی برای سیستم مالی جهانی باشد.

بانک‌های اسلامی بدیلی برای سیستم مالی جهانی

اوج‌گیری بحران مالی بین‌المللی از سال ‪ ۲۰۰۸میلادی سبب شد که بانک‌های اسلامی در سراسر جهان توجه محافل اقتصادی را به خود جلب کنند. هفته نامه دی‌ولت آلمان، تابستان سال گذشته نوشت بانک‌های اسلامی به تازگی آلمان را به عنوان یک بازار بزرگ برای سرمایه‌گذاری های خود کشف کرده‌اند. در همین گزارش آمده بود: بانک‌های اسلامی در سال‌های اخیر در کشورهایی مثل مالزی، اندونزی و عربستان سعودی بخش قابل توجهی از بازار را به خود اختصاص داده‌اند. در زمان انتشار این گزارش شورای مرکزی مسلمانان آلمان اعلام کرد حاضر است انطباق طرح‌های مالی بانک‌های آلمان را با اصول بانکداری اسلامی تطبیق دهد. این شورا از بانک‌های آلمانی خواست که وارد معاملات مالی جهان اسلام شوند. همچنین اعلام شد که شورا به مسلمانانی که مایلند در معاملات بانک‌های اسلامی سهیم شوند، کمک می‌کند.

»میشائیل صالح کاسنر» یکی از کارشناسان سیستم بانکداری اسلامی در گفت‌و‌گویی اظهار کرد: حتی پشتیبانی دولت‌های آمریکا و آلمان برای مقابله با بحران مالی جهانی کافی نیست و دولت‌ها از این طریق سال به سال بدهکارتر می‌شوند. در سیستم بانکداری اسلامی می‌توان سرمایه‌گذاری کرد و به سود و اجاره رسید، اما همه چیز باید در ارتباط با واقعیت‌های اقتصادی صورت بگیرد. سرمایه‌گذار می‌داند که کجا سرمایه‌گذاری می‌کند، اگر خانه‌ای می‌خرد، می‌تواند آن را به صورت قسطی بفروشد. در نگاه نخست این به وام شبیه است، اما در اصل این روش سبب می‌شود که سرمایه‌گذار تا انتهای بازگشت سرمایه خود را ببیند و تحت کنترل داشته باشد.

رهبران کشورهای اسلامی اجرای بانکداری اسلامی برای رویارویی با بحران مالی جهانی را خواستار شدند. «سوسیلو» رئیس‌جمهور اندونزی در کنفرانس اقتصاد اسلامی به میزبانی جاکارتا بر نقش محوری بانک‌های اسلامی در رکود اقتصادی جهانی تأکید کرد.

وی افزود: پیشنهاد ایجاد صندوق اسلامی با هدف حمایت از دولت‌های اسلامی را ارائه می‌کنم. بانک‌های اسلامی را به فعالیت در غرب دعوت می‌کنم زیرا می‌توانند از ضررهای کشورهای غربی جلوگیری کنند.

همچنین «احسان اوغلو» دبیركل سازمان كنفرانس اسلامی روابط تجاری میان كشورهای اسلامی را ضرورت دنیای امروز اعلام كرد. وی در مراسم افتتاحیه همایش اقتصاد اسلامی در اندونزی گفت: این همایش فرصتی مناسب برای بررسی اوضاع اقتصادی جهان و ارائه راهكاری مناسب برای حل مشكلات می‌باشد.

دبیركل سازمان كنفرانس اسلامی افزود: سازمان كنفرانس اسلامی درصدد رشد و توسعه اقتصادی در عضای این سازمان و ارتقاء روابط تجاری میان آنها است. ارتباط تجاری كشورهای اسلامی با یكدیگر می‌تواند تأثیرات بحران مالی جهان را كاهش دهد.

یادآوری اهمیت قوانین اقتصادی اسلامی

در همان دوران بحران مالی بین المللی واتیکان اهمیت قوانین اقتصادی اسلامی را یادآور شد. روزنامه آسرواتروره رومانو به‌عنوان روزنامه رسمی واتیکان طی مقاله‌ای تأکید کرده است: بانک‌های غربی باید به قوانین اقتصاد اسلامی برای بازگرداندن اطمینان میان مشتریان خود در طول بحران جهانی اقتصاد توجه کنند. اصول اخلاقی که اقتصاد اسلامی برپایه آن قرار گرفته بانک‌ها را به مشتریان و همچنین روحیه حقیقی که باید در خدمات مالی مشاهده شود نزدیک‌تر می‌کند.

این مقاله استدلال کرده است که بانک‌های غربی باید از ابزارهایی چون اوراق بهادار اسلامی استفاده کنند. اوراق بهادار اسلامی می‌تواند برای سرمایه‌گذاری در صنایع اتومبیل یا بازی‌های المپیک مورد استفاده قرار گیرد.

در مقاله روزنامه واتیکان آمده است که سهیم شدن سودی که از اوراق بهادار حاصل می‌شود می‌تواند جایگزین سود و بهره بانک‌های غربی شود، چرا‌که نظام اوراق بهادار می‌تواند به بخش صنایع اتومبیل کمک کرده و در بخشهای زیرساختی سرمایه‌گذاری کند.

براساس گزارش روزنامه ایتالیایی کوریره دلاسرا «جیوانی ماریاویان» سردبیر روزنامه اسرواتوره گفته است که ادیان بزرگ همواره توجه مشترکی به بعد انسانی اقتصاد دارند.

راه خلاصی برای بحران سرمایه‌داری

نشریه اقتصادی مید با اشاره به تلاش جهان سرمایه‌داری برای یافتن راهكاری جهت حل بحران مالی كنونی نوشت: فرصتی طلایی برای بانكداری اسلامی پدید آمده است تا خود را نشان دهد. سیستم بانكداری غربی اخیراً از ابزارهایی استفاده می كند كه نظام بانكداری اسلامی چندی است از آنها استفاده كرده است. در حالی‌كه جهان به دنبال راهكارهایی برای خلاص شدن از شر بحران مالی اخیر است، بانكداری اسلامی می تواند از این فرصت به بهترین نحو ممكن استفاده كند.

همچنین نشریه اقتصادی میس با اشاره به ناتوانی بانك‌های بهره پایه از تأمین مالی پروژه‌ها نوشت: اكنون بهترین فرصت برای ابراز وجود بانك های اسلامی در جهان پدید آمده است. در حالی‌كه بانك‌های اسلامی طی چند سال گذشته بیشتر در صف سرمایه‌گذاری در پروژه‌های منطقه خلیج فارس قرار گرفته‌اند، معمولاً در این رقابت‌ها كه پیروز آن‌ها بانك های معمولی بودند بازنده می‌شدند، اما اكنون در نتیجه بحران كنونی مالی عقب‌نشینی شدید بانك‌های معمولی برای آنان این فرصت را ایجاد كرده كه نه تنها به پركردن خلأ تأمین بودجه كمك كنند، بلكه مهر خود را بر تأمین مالی پروژه‌ها بزنند.

براساس این گزارش محدودیت‌ها در برابر بانك‌های اسلامی در سابق وجود داشتند و اكنون هم هستند، اما به نفع حامیان مالی پروژه‌های منطقه خلیج فارس است كه محدودیت‌ها از سر راه برداشته شوند تا گره این استخر رو به رشد نقدینگی گشوده شود. به‌تدریج بانك‌های اسلامی نقش اساسی‌تری در تأمین بودجه پروژه‌های منطقه بازی می‌كنند، اما در حالی‌كه سهم بانك های اسلامی زیاد شده است، بخش كوچكی از آن مطابق شریعت است. به علاوه این تفكر اشتباه است كه بخش اسلامی از بحران آسیب ندیده است. با توجه به این كه فعالیت این بانك‌ها باید مطابق با شریعت اسلامی باشد، این فعالیت‌ها در یك اقتصاد حقیقی و در نتیجه تأمین بودجه براساس دارایی، ریشه دارند و كیفیت دارایی در سرتاسر جهان خدشه‌دار شده است.

با این حال صنعت در این كشورها در حال توسعه است و نفوذ آنان در بازار نسبتاً كم است، بنابراین متخصصان هم در جهان اسلام و هم در كشورهایی كه بانك‌داران به جمعیت وسیعی از مسلمانان خدمات ارائه می‌دهند مانند انگلستان رشد فراوانی را پیش‌بینی می‌كنند.

«یوسف الزامل» معاون سازمان بین‌المللی اقتصاد اسلامی گفت: دارایی‌های بانك‌های اسلامی %۱۵ افزایش سالانه داشته است. بر طبق آمار غیر رسمی دو برابر این مقدار صحیح است و پیش‌بینی می‌شود در سال۲۰۱۰ سپرده‌ها و دارایی‌های مالی بانك‌های اسلامی دو برابر شوند. عربستان سعودی شاهد ارتقا و توسعه بانك های اسلامی خود بوده است و آخرین آنها بانک الاینما است که در سالهای گذشته توسعه یافت و تعدادی از بانك‌های معمولی این كشور و سایر كشورهای حوزه خلیج فارس به شكل اسلامی تغییر شكل داده‌اند.

این بانك‌ها می‌توانند یك منبع در حال رشد از نقدینگی برای حامیان مالی كشورهای خلیج فارس كه اكنون با تأخیر در اجرای پروژه‌ها به دلیل بروز مشكلاتی در تأمین بودجه عادی هستند باشند. براساس این گزارش مشاوران پروژه‌ها می‌گویند برای تبدیل شدن به منابع مالی دسترس پذیرتری برای تأمین مالی پروژه‌ها باید در بانك‌های اسلامی تغییراتی ایجاد شود همزمان ساختارهای تأمین مالی پروژه نیز باید دستخوش تغییراتی شوند تا بتوانند آن‌ها را در خود جای دهند.

همواره در تأمین مالی پروژه‌ها بخش‌های اسلامی توسط بانك‌های تجاری دیگر به شیوه اسلامی مدیریت شده‌اند، زیرا آنان منبع اصلی نقدینگی بوده‌اند. در نتیجه ساختارها بر روی این بازیگران متمركز شده‌اند، نه بر روی وارد کردن بانك های اسلامی. زامل می‌گوید كه به طور مؤثر تنها %۱۵ تقاضای مطابق با شریعت توسط مؤسسات مالی اسلامی تأمین می‌شود. همچنین «دولان هینچ» مدیر دوچ بانك می‌گوید: به استثنای بازار عربستان سعودی بانك‌های اسلامی در واقع نقدینگی زیادی تولید نكرده بودند.

«جاناتان رابینسون» مدیر اجرایی بانك اچ اس بی سی نیز معتقد است در نتیجه پس‌ رفتن قرض‌دهندگان معمولی اكنون زمان مناسبی برای مشاهده مجدد اصول بنیادینی است كه تأمین مالی به شیوه اسلامی از آن‌ها تبعیت می‌كند. این به معنای مشاهده دوباره ساختارهاست و نهایت سبب تأمین بودجه اسلامی واقعی‌تر می‌شود و به این موضوع پی خواهیم برد كه سیستم ریسك و جبران متفاوتی برای آن وجود دارد که این سبب به وجود آمدن یك بازار برای تأمین كنندگان اسلامی ناب‌تر می‌شود.

تقدیر از بانکداری اسلامی در آمریکا

جایزه انجمن بانکداران آمریکایی در سال ۲۰۰۹ به دلیل ارائه خدمات شرع‌محور و محصولات بانکی اسلامی به یکی از بانک‌های آمریکایی تعلق گرفت. «استفان رانزینی» رئیس مؤسسه مالی اسلامی مستقر در دانشگاه میشیگان گفت: هرگز تصور نمی‌کردم با بانک‌داری اسلامی سروکار پیدا کنم، چرا که هرگز درباره آن مطلبی نشنیده بودم، اما انجام کارهای دشوار همیشه حس خوبی به دنبال دارد.این بانک جایزه انجمن بانکداران آمریکایی را برای کمک به افزایش و ارتقای مقوله مالکیت خانه میان مسلمانان آمریکایی دریافت کرده است. از آن‌جا که مسلمانان از تسهیلات بانک‌های متداول استفاده نمی‌کنند کمتر می‌توانند صاحب‌خانه شوند، چرا که تسهیلات این بانک‌ها دربرگیرنده پرداخت سود است، اما اسلام مسلمانان را از پرداخت و دریافت سود منع کرده است.

وی افزود: در دسامبر سال ۲۰۰۵ این بانک بخشی را با هدف یاری مشتریان مسلمان از طریق محصولات شرعی راه‌اندازی کرد. در حالی‌که بسیاری از بانک‌ها از وخیم‌شدن بحران جهان صدمات بسیاری متحمل شدند این بانک یکی از بهترین دوره‌های خود را ثبت کرد.

گسترش بانکداری اسلامی در فرانسه

نمایندگان پارلمان فرانسه بانکداری اسلامی را مطمئن‌تر و اخلاقی‌تر از سرمایه‌گذاری از نوع غربی می‌دانند و به همین منظور قصد دارد بانکداری اسلامی در این کشور را گسترش دهد. کشور انگلیس نیز از پنج سال پیش اجازه فعالیت بانکداری از نوع اسلامی را داده است و به تازگی پارلمان فرانسه هم اجازه این گونه فعالیت های بانکی را صادر کرده است. دولت فرانسه با صدور مجوز چنین فعالیت‌‌هایی به‌دنبال جذب پول بسیاری از کشورهای نفت‌خیز عربی است.

بانکداری اسلامی در ایران

«محمد نهاوندیان» رئیس وقت اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در آخرین جلسه هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در سال ۸۷ گفت: بحران اقتصادی دنیا نشان داد بانکهایی که به شیوه بانکداری اسلامی اداره می‌شوند کمترین ضربه را از بحران خورده‌اند چراکه همه عقود اسلامی مبتنی بر سود واقعی بوده است. در این میان کاری که بانکهای اسلامی کرده‌اند این بوده است که اگر اقتصاد و تولیدی مولد بوده از آن سود دریافت کرده‌اند، اما متاسفانه برخی بانکهای ایران در شرایطی که مشکل فروش دارند و تولیدات در انبارها مانده‌اند به تولیدکننده فشار وارد می‌کنند تا اقساط را بپردازد و اگر نیز این کار را صورت نداد به احکام اجرایی متوسل می‌شوند.

وی افزود: اگر در چنین شرایطی به واحدهای تولیدی فشار وارد کردیم و رقم ثابتی را که برای آنها در نظر گرفته بودیم را مطالبه کردیم قطعا روح ربوی بر اعمال ما حاکم است، اگرچه ممکن است ظاهر امر درست باشد، چراکه ما بدون اعتنا به فعالیت اقتصاد مولد من باب اینکه پولی را به صورت وام داده‌ایم، قرار است اقساط آن را با سود ثابتی دریافت کنیم. اکنون وقت سرافراز بیرون آمدن بانکهای ایران از آزمون ربوی بودن است.

حرف آخر

قضاوت اینکه در این مدت چه اقداماتی صورت گرفته است و چه تأثیراتی داشته را به عهده خوانندگان می گذاریم، به هر حال امیدواریم آنچه که در کشورهای غیر اسلامی مورد توجه قرار گرفته است در کشور اسلامی ما مورد بی توجهی نباشد.

نظر شما
نام:
ایمیل:
* نظر: