بانک مرکزی و ارزهای دیجیتال

به گزارش سرمدنیوز، در حالی که بکارگیری ابزارها و اشکال دیجیتالی مسئولیت‌ها و تعهدات بانک‌های مرکزی، یک ایده کاملا جدید نیست (به عنوان مثال ایده Tobin (۱۹۸۵))، برخی از عوامل باعث افزایش مباحث و موضوعات اخیر شده است. این موارد عبارتند از:

1. علاقه به نوآوری های تکنولوژیکی برای بخش مالی

2. پیدایش ورود کنندگان جدید به خدمات پرداخت و واسطه

3. کاهش استفاده از پول نقد در برخی از کشورها

4. افزایش توجهات به توکن های خصوصی دیجیتال

در پاسخ به علاقه فزاینده بانک های مرکزی، و انتظارات بخش خصوصی و عموم مردم، گروهی از متخصصین امور بانکی تحت عنوان کمیته پرداخت ها و زیرساخت های بازار (CPMI)و کمیته بازار (MC)یک سری مطالعات تکمیلی در مورد پیامدهای صدور ارز دیجیتالی توسط بانک های مرکزی را انجام دادند. ارائه یک تحلیل مفهومی و کلان در خصوص تاثیر بالقوه صدور ارز دیجیتالی توسط بانک های مرکزی از نتایج اولیه مطالعات انجام شده در حوزه های اصلی مرتبط با بانک های مرکزی: یعنی پرداخت، اجرای سیاست پولی، و ثبات مالی، می باشد.

برخی از سوالات مهم که در زمینه صدور و انتشار ارز دیجیتالی توسط بانک های مرکزی مطرح است عبارتند از: نقش پول انتشار یافته توسط بانک مرکزی، نحوه دسترسی مستقیم به تعهدات و بدهی های بانک مرکزی و ساختار واسطه گری مالی.

به طور سنتی، تمایل بانک های مرکزی به دلایل مختلف دسترسی داشتن به پول مبتنی بر حساب (یا دیجیتال)، محدود به بانک ها و در بعضی موارد برخی دیگر از موسسات مالی خاص می باشد. در مقابل، پول فیزیکی منتشر شده توسط بانک مرکزی (یعنی پول نقد) به طور گسترده ای در دسترس عموم قرار دارد. با این وجود در برخی از موارد، استفاده از پول نقد کاهش می یابد، یا به طور کامل از چرخه دسترسی و استفاده مردم خارج می گردد.

ابعاد صدور و انتشار پول دیجیتال توسط بانک های مرکزی هنوز به خوبی تعریف نشده است، و در این مسیر تنها برخی از موضوعات مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است. با این حال بیشتر تصور می شود که آن نوع جدیدی از پول بانک مرکزی باشد. یعنی به نوعی یک وسیله و ابزار است که به پشتوانه و تعهد بانک مرکزی، در یک واحد معین از حساب های موجود برای تبادلات مالی و یا به عنوان وسیله انتقال ارزش مورد استفاده واقع می شود. این موضوع می تواند برای مصرف کننده عمومی یک نوآوری محسوب شود، ولی برای نهادهای عمده (بانک ها) اینطور نیست، زیرا که در حال حاضر نیز بانک های مرکزی جهت توازن و تسویه حساب های متعلق به بانک های تجاری و موسسات مالی نزد خود، از این گونه ابزار (جایگزین پول) دیجیتالی استفاده می نمایند. ترکیب مفهوم جدید از ارز دیجیتال و مفاهیم و ابزار موجود نزد بانک های مرکزی موجب شده است که مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) با دقت بیشتری بازتعریف شود. در حقیقت برای تحلیل آنچه که ممکن است در این بازتعریف تغییر کند، برجسته کردن آن چیزی است که ارز دیجیتال بانک مرکزی نیست. یعنی CBDC یک فرم دیجیتالی پول منتشر شده توسط بانک مرکزی است که متفاوت از توازن در حساب های ذخیره سازی شده یا حساب های سنتی جهت تسویه در حسابداری است.

برای وضوح بیشتر، مفید است که "ارز دیجیتال بانک مرکزی" را در زمره انواع دیگر پول قرار دهیم. نمودار زیر، یک طبقه بندی برای پول به شکل نمودار ون را نشان می دهد که توسط (Bech and Garratt (۲۰۱۷) money flower) ارائه شده است. در این نمودار بر ترکیب چهار ویژگی کلیدی برای پول تمرکز شده است:

· صادر/ عرضه کننده (بانک مرکزی یا دیگران)،

· فرم (دیجیتال یا فیزیکی)،

· دسترسی (به طور گسترده یا محدود)،

· و تکنولوژی (مبتنی بر توکن یا حساب)

انواع پول معمولا مبتنی بر یکی از دو تکنولوژی اساسی می باشد: توکن های دارای ارزش ذخیره شده، یا حساب ها. پول نقد و بسیاری از ارزهای دیجیتالی مبتنی بر توکن می باشند، در حالیکه تعادل و موازنه در حساب های ذخیره شده و اکثر اشکال پول های بانک های تجاری مبتنی بر حساب هستند. وجه تمایز کلیدی بین پول مبتنی بر توکن و مبتنی بر حساب، در نوع تأییدیه مورد نیاز آن ها است در زمانی که مبادله می شوند.

در این نمودار پول نقد (فیزیکی) و پول دیجیتال بانک مرکزی در مرکز شکل قرار دارند. طبقه بندی انواع پول دیجیتال بانک مرکزی در سه ناحیه از شکل (قسمت خاکستری تیره) قابل تشخیص است، دو تا از آن ها مبتنی بر توکن و دیگری مبتنی بر حساب می باشد. تفاوت اصلی و مهم دو نوع پول مبتنی بر توکن، در قابلیت دسترسی و کاربری آن ها برای افراد مختلف می باشد. هدف اولیه دسترسی به یکی از این توکن ها برای پرداخت های در مقیاس وسیع (یعنی عمدتا معاملات خرد بازار) می باشد، اما برای معاملات عمده و کلان (B۲B) نیز قابل استفاده است. نوع دیگر توکن ها، محدود به استفاده در تسویه های مالی و تراکنش های موازنه حساب های عمده (مثلا بین بانکی نزد بانک مرکزی) می باشد.

علاوه بر چهار ویژگی مبنایی ذکر شده، ویژگی های دیگری نیز در طراحی ارز دیجیتال بانک مرکزی وجود دارد که تعیین می کند چگونه یک پول دیجیتال ممکن است به عنوان یک ابزار پرداخت، و به عنوان یک ابزار ذخیره ارزش، باشد. این ها ویژگی هایی هستند که بر پرداخت ها، سیاست های پولی، و ثبات مالی تاثیرگذار خواهند بود. مهم ترین گزینه های طراحی ارز دیجیتال بانک مرکزی که تا به امروز شناسایی و مورد استفاده واقع شده اند عبارتند از:

· در دسترس بودن – اینکه امکان دسترسی بصورت ۲۴در۷ فراهم باشد، یا فقط در ساعات خاص و ایام خاص.

· بی نام و نشان بودن – پول دیجیتال بانک مرکزی مبتنی بر توکن به چه میزان مقید به احراز هویت دارنده آن باشد. نگرانی های مربوط به پول شویی، تامین مالی تروریسم و حفظ حریم خصوصی و ...

· مکانیزم انتقال - انتقال پول نقد براساس فرد به فرد انجام می شود، در حالیکه سپرده های بانک مرکزی از طریق بانک مرکزی منتقل می شود که به عنوان واسطه عمل می کند. پول دیجیتال بانک مرکزی ممکن است بر اساس یک مدل فرد به فرد یا از طریق واسطه، که می تواند بانک مرکزی، بانک تجاری یا عامل شخص ثالث باشد، منتقل شود.

· سود پذیری - همانند سایر اشکال بدهی های بانکی، پول دیجیتال بانک مرکزی نیز از لحاظ فنی امکان پرداخت سود (منفی یا مثبت) در هر دو نوع (مبتنی بر توکن و مبتنی بر حساب) امکان پذیر می باشد.

· حدود و ثغور - اشکال مختلف محدودیت یا محدودیت های کمی در مورد استفاده یا نگهداری پول دیجیتال بانک مرکزی اغلب به عنوان راهی برای کنترل پیامدهای بالقوه نامطلوب یا استفاده از هدایت در یک جهت خاص قابل تعریف و اعمال می باشد.

برای شروع، بکارگیری ارز دیجیتال بانک مرکزی برای مصارف عمده مثل سیستم های تسویه و موازنه پرداخت های بین بانکی، می تواند باعث ایجاد یک سری مزیت شود و هم چنین می تواند خطرات و چالش های متعددی نیز داشته باشد. بانک های مرکزی برای تصمیم گیری در خصوص صدور و انتشار ارز دیجیتال، باید راه حل های پرداخت و تسویه موجود خود را با راه حل استفاده از پول دیجیتال مورد مقایسه قرار دهند و به بررسی تاثیرات این موضوع بر سایر موضوعاتی که با آن سرو کار دارند، از قبیل سیاست های پولی و ثبات مالی کشورشان، بپردازند.

یکی از دلایل استفاده از ارز دیجیتال چند منظوره در قلمرو بانک مرکزی، می تواند دستیابی به یک ابزار امن و مطمئن باشد. به ویژه می تواند استفاده از پول نقد را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. پیشرفت های تکنولوژیکی در دهه های گذشته، سهولت و کارایی در استفاده از اشکال مختلف ابزارهای پرداخت دیجیتال در بخش خصوصی، نسبت به پول کاغذی بانک مرکزی (یعنی اسکناس ها) به میزان قابل توجهی بهبود یافته است. به عنوان مثال در سوئد این تحولات منجر به کاهش بسیار زیاد مقدار پول در گردش شده است.

مادامی که مشخصه ها با توجه به موقعیت و شرایط اقتصادی کشورها قابل تغییر می باشند، انگیزه های مربوط به صدور ارز دیجیتال بانک مرکزی برای اکثر کشورها نیز متفاوت است، و در حال حاضر اجباری برای ورود به این عرصه از لحاظ قانونی وجود ندارد. به طور کلی استفاده روز افزون از وسایل و ابزار های الکترونیکی پرداخت هنوز موجب کاهش قابل توجهی در تقاضا برای پول نقد نشده است. و در بسیاری از کشورها، راه حل های پرداخت خرد موجود، راحت، کارآمد و قابل اطمینان هستند و در طول زمان اعتبار و اعتماد عمومی را به دست آورده اند.

بعضی معتقدند که انتشار ارز دیجیتال توسط بانک مرکزی با کاربری عمومی و چند منظوره می تواند قابلیت انعطاف پذیری سیستم های پرداخت خرد را در کشور تقویت نماید. استدلال این گروه بر این است که پرداخت در زیرساخت های بخش خصوصی به دلیل وجود برخی مشکلات فنی یا به این دلیل که ممکن است بانک های تامین کننده اعتبار را تحت تاثیر قرار دهد و فشار هایی را به آن ها وارد کند، می تواند تاثیرات مخربی را بر سیاست های پولی و ثبات مالی کشور وارد کند. به همین جهت کسب و کارها و به طور کلی عموم مردم می توانند پرداخت های دیجیتالی خود را از طریق ارز دیجیتال بانک مرکزی انجام دهند. اهمیت این امر به خصوص در صورتیکه پول نقد (فیزیکی) به میزان قابل توجهی کمیاب شود بیشتر نمایان می شود. هم چنین این طور عنوان می شود که ارز دیجیتال بانک مرکزی می تواند غلظت نقدینگی و ریسک اعتباری را در سیستم های پرداخت کاهش دهد.

استدلال طرفداران انتشار ارز دیجیتال توسط بانک مرکزی با کاربری فقط برای مصارف بازار عمده، بر این است که استفاده از این نوع پول در سیستم های پرداخت و تسویه مالی تراکنش های کلان، می تواند هزینه های عملیاتی و استفاده از وثیقه و نقدینگی، به شکلی امن و کارآمدتر فراهم نماید. صدور و انتشار یک ارز دیجیتال بانک مرکزی با کاربری عمده که قابل مقایسه با ذخایر سنتی نزد بانک مرکزی جهت پرداخت های بین بانکی است، می تواند باعث بهبود کارایی و مدیریت ریسک در حل و فصل و تسویه باشد.

بر اساس تجربیات اولیه انجام شده در برخی کشورها در زمینه انتشار ارز دیجیتال توسط بانک مرکزی، چالش هایی در باب مسائل حقوقی، فنی و عملیاتی شناسایی شده است که بانک های مرکزی و سایر شرکت های وابسته به آن ها باید قبل از هر اقدامی در جهت به کارگیری این ابزار در مقیاس گسترده در نظر داشته باشند. در برخی از کشورها، یک سری ملاحظات قانونی وجود دارد. تمامی بانک های مرکزی مجاز به انتشار ارزهای دیجیتال نیستند و صدور مجوز برای این کار ممکن است به تغییرات قانونی نیاز داشته باشد که حداقل در کوتاه مدت امکان پذیر نباشد. و سوال مهم دیگر اینکه آیا ارز دیجیتال می تواند به عنوان یک ابزار پرداخت قانونی شناخته شده برای انجام کارهای مالی مورد استفاده واقع شود، و اینکه قوانین موجود مربوط به انتقال ارزش و تسویه مالی، با این ابزار قابل اجرا هستند؟

بانک های مرکزی ملزم خواهند بود تا نگرانی ها و الزامات ضد پولشویی و تامین مالی تروریسم (AML/CFT) را مورد بررسی و رعایت قرار دهند. سپرده های بانکی تجاری به طور معمول برخی از سطح حریم خصوصی را (به ترتیب برای بانک ها و عوامل فردی) فراهم می کند، در حالی که استفاده از پول نقد (ناشناسانه) برای همه کاربران فراهم است. درجه مناسب حفظ حریم خصوصی، همانطور که توسط جامعه مورد ارزیابی قرار می گیرد، در محیط دیجیتال نیز یک چالش جدی است. برای ارز دیجیتال، میزان مناسب حفظ حریم خصوصی ارز باید به دقت مورد توجه قرار گیرد، که می تواند سبب انتخاب گزینه های طراحی خط مشی عمومی برای یک ارز دیجیتال توسط بانک مرکزی باشد.

یکی از مهمترین چالش های عملیاتی سیستم های بانکی و صنعت مالی در حال حاضر امنیت سایبری می باشد. انواع نرم افزارهای مخرب و تقلب و ...، تقریبا برای همه سیستم های پرداخت، تهاتر و یا تسویه از تهدیدهای سایبری محسوب می شوند. بنابراین، روش های کاهش خطر ابتلا به تهدیدهای سایبری یک پیش شرط بنیادی برای صدور ارز دیجیتال می باشد. هم چنین بواسطه ضروری بودن ارائه خدمات بانک مرکزی برای عملکرد صحیح اقتصاد، ضرورت دارد الزامات بسیار محکمی در زمینه قابلیت اعتماد، مقیاس پذیری، و قابلیت های انعطاف پذیری وجود داشته باشد.

پیامد های صدور و انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی در راستای پیاده سازی و جاری سازی سیاست های پولی، ارتباط مستقیم با نحوه و گستردگی سطوح دسترسی به آن و هم چنین محرک های انگیزشی برای جایگزینی آن دارد.

مسعود خرقانی